De discussie rond TBS is deze week weer los gebarsten met als nieuw element dat nu de advocatuur wordt aangesproken. Adcocaten raden hun cliënten in de ogen van justitie ten onrechte af om niet mee te werken met een onderzoek in het Pieter Baan Centrum. Volgens het Openbaar Ministerie realiseren veel advocaten en verdachten zich namelijk niet dat de weigering om mee te werken aan tbs-onderzoek nadelig kan uitpakken voor de cliënt. ‘Per saldo is een verdachte lang niet altijd niet beter af’, aldus een woordvoerder van het Parket Generaal. Mijn voorstel is dat we deze kwestie laten rusten en er vanuit kunnen gaan dat de gemiddelde advocaat wel kan inschatten wat de gevolgen zijn van het niet-meewerken.

De twee hieronder liggende en door elkaar lopende vragen zijn namelijk veel interessanter:
(1) De algemene vraag: mag een advocaat zijn cliënt ertoe aanzetten niet mee te werken indien dit in zijn of haar voordeel is (en mogelijk in het nadeel van de samenleving)? Ook indien het TBS-systeem "perfect" zou werken.
(2) De vraag t.a.v. het systeem: mag een advocaat zijn cliënt ertoe aanzetten niet mee te werken nu het TBS-systeem niet goed lijkt te werken/teneinde het TBS-systeem te verbeteren?

In de media wordt de indruk gewekt dat het met name de kwaliteit van het TBS-systeem is dat partijen aan het hart gaat. Laat ik me dan ook eens richten op de tweede vraag en ervan uitgaan dat er binnen het rechtssysteem dus overeenstemming lijkt te zijn dat een bepaalde vorm van TBS waardevol is.

Vanuit het gezichtspunt van de advocaat spelen dan meerdere belangen:
- het subjectieve belang van de cliënt. De advocaat zal zijn insteek vanuit ethisch perspectief (communicatief rationeel) met de cliënt moeten bespreken. Mogelijk is de cliënt gericht op het zo snel mogelijk weer vrij zijn maar dit hoeft niet altijd het geval te zijn. De kans dat de cliënt verandering van het TBS-systeem voorstaat als groter doel is natuurlijk niet groot. De cliënt dan enkel als middel te gebruiken ter verandering van het TBS-systeem zou niet wenselijk zijn. Laten we ervan uitgaan dat dit gesprek steeds plaatsvindt en dat er afstemming is tussen het streven van de cliënt en dit aanvullend streven van de advocatuur.
- de belangen van de samenleving (een verkeerde terugkomst van een persoon in een concreet geval). Gesteld kan worden dat dit belang niet direct des advocaat is gezien zijn of haar rol: de uiteindelijke afweging ligt bij de rechter. Zou het niet interessant zijn om eens de meningen van rechters hierover te horen?
- het belang van de rechtsstaat. Een slecht werkend TBS-systeem (het terugkrijgen van een goed werkend tbs-systeem) kan een gerechtvaardigd doel zijn om - tijdelijk - cliënten af te raden zich te laten onderzoeken. Sterker: de advocatuur is de aangewezen beroepsgroep om hier ons op te wijzen! In die zin is het commentaar van het OM dat de huidige werkwijze van advocaten het TBS-systeem ondermijnt te kort door de bocht. Immers, het zou ook een aansporing kunnen zijn om kritisch te kijken naar het huidige systeem en inhoudelijk op de klachten te reageren. Indien een advocaat/de advocatuur zich de verbetering van het TBS-systeem tot doel heeft gemaakt, dan is het natuurlijk vereist dat aan het OM eerst de gelegenheid is geboden om te reageren en zo mogelijk maatregelen te nemen. Om een vergelijking te maken: direct klokkenluiden is ook niet wenselijk: eerst dienen voorvallen intern besproken te worden. In de meer wetenschappelijke literatuur vindt deze discussie gelukkig reeds veelvuldig plaats al blijft een zweem van eigen belang (en van de cliënt) doorklinken. Is de gestelde staat van het TBS-systeem niet meer een sluw excuus om enkel het belang van de cliënt na te streven. Met andere woorden: zou bij een perfect systeem wel altijd participatie in het onderzoek door de advocatuur worden geadviseerd?

De vraag is dus of de discussie wel zuiver wordt gevoerd en of de samenleving met de discussie wordt geholpen:
- het OM wijst naar de advocatuur om maar niet op zijn eigen tekortkomingen te reageren?
- de advocatuur wijst naar het OM om daarmee het eigen belang te onthullen?

Voor discussie (in college). Ter bestudering kan in de Trouw van 1 augustus nog een ingezonden stuk worden gevonden van mr. Jan-Jesse Lieftink strafrechtadvocaat bij kantoor Cleerdin & Hamer Advocaten in Amsterdam over dit onderwerp. Zijn insteek: de TBS-weigeraar heeft groot gelijk.