In deze bijdrage zal ik uitleggen wat het betekent om een moreel geweten te hebben. Ik zal daarbij ook de verbinding leggen met het hebben van een moreel kompas. Is het eigenlijk wel mogelijk om te spreken van `Het morele geweten´?

Moreel geweten
Mensen met een geestesziekte even uitgezonderd, beschikt ieder mens over een moreel geweten: een soort innerlijk besef van goed en kwaad. Van wat wel of niet moreel wenselijk is. Dit geweten vormt zich door vallen en opstaan en is (nog?) niet iets wat je even bij iemand kunt inpluggen. Ieder mens, ook als jurist, maak keuzes waarvan de persoon denkt dat dit bij een goed leven hoort. Ook onderwijs en opvoeding dragen bij aan de ontwikkeling van een geweten. Soms vormt het geweten zich via de weg van maatschappelijke correctie. Bijvoorbeeld als iemand aangesproken wordt op straat of in het uiterste geval door een rechter.

Met het woord “weten” wordt duidelijk dat een geweten meer is dan (aan)voelen of iets moreel goed of kwaad is. De meeste ethici zijn van mening dat weten of iets goed of kwaad is, meer is dan het enkel hebben van een positief of negatief gevoel; je kunt ook beredeneren wat goed en kwaad is. Aan de andere kant: een geweten hebben, is niet alleen het hebben van het juiste verstand. Indien je een collega een bloemetje stuurt omdat ze langdurig ziek is, zal ze dit minder waarderen als je het bloemetje enkel stuurt omdat je dit verstandig vond. Dit zal snel als te afstandelijk worden gezien. Ook moet er een bepaald gevoel aanwezig zijn dat je tot het sturen van het bloemetje heeft aangezet. Hoofd en hart komen samen.

Moreel kompas
Dit moreel geweten werkt vervolgens als een moreel kompas voor toekomstige handelingen die je wilt of moet uitvoeren. Als een kind door vallen en opstaan geleerd heeft dat niet juist is om te stelen dan zal het kind dit waarschijnlijk ook niet doen in de toekomst. Het geweten speelt dan op als het kind een afweging maakt.

Daarnaast kan iemand in situaties terechtkomen waarbij iets onverwachts gebeurt. Eerdere gewetensvorming zal iemand ook dan ondersteunen. Automatismen hebben namelijk een belangrijke functie. Dit wordt wel eens vergeleken met het uitdoen van een richtingaanwijzer tijdens het autorijden. Grote kans dat je wel eens het volgende hebt afgevraagd: waarom zou ik ’s nachts om 3 uur op een verlaten kruispunt een richtingaanwijzer aandoen? Of waarom zou ik stoppen voor rood als het hele kruispunt – zo diep in de nacht – vrij is? Hier lijken weinig redenen voor te zijn. 

Een antwoord zou echter het volgende kunnen zijn: de mens is een gewoontedier en goede gewoontes moet je koesteren (en verkeerde bijsturen). Door altijd je richtingaanwijzer aan te doen, zul je dit ook waarschijnlijk automatisch hebben gedaan wanneer je er even niet aan had gedacht, bijvoorbeeld omdat er iets onverwachts op je af kwam. Misschien herken je het voorbeeld van het uitdoen van een apparaat (het strijkijzer?) of het op slot doen van de voordeur. Ineens begin je te twijfelen of je dit wel hebt gedaan; je loopt terug maar natuurlijk zat de stekker er niet meer in of had je de deur op slot gedaan. De norm “als ik wegga haal ik de stekker van het strijkijzer uit het stopcontact” of “ik doe altijd de voordeur op slot” is een automatisme geworden (al geeft dit natuurlijk geen garanties). Voor het opvolgen van morele normen geldt hetzelfde. Eerlijk ben je niet, maar dat wordt je. Later zal ik uitleggen dat het volgens velen de taak is van de ethiek om dit onbewuste via het bewuste (de rede) te adviseren: informeren en waar nodig corrigeren .

In ontwikkeling
Nu lijkt het erop dat er over morele kwesties nauwelijks discussie is en dat iedereen hetzelfde morele geweten heeft. Dat iedereen er over eens is hoe een mens in bepaalde situaties moreel gezien moet handelen en dat we enkel even de morele gewetens van mensen moeten vormen. Waarschijnlijk weet je wel beter. 

Over veel handelingen bestaan ten eerste discussies. In die zin kun je niet spreken over Het Morele Geweten. Zelfs over morele normen waar weinig twijfel over bestaat, kan ineens onenigheid over komen. Veel mensen zullen bijvoorbeeld vinden dat je niemand mag vermoorden. Maar hoe handel je ten tijde van oorlog? En wanneer is het weghalen van een kind bij een zwangere vrouw door een arts nog te rechtvaardigen en wanneer is het moord? Er zijn mensen die zeggen dat na deling van de eicel leven ontstaat. Indien hierna het kind (soms niet meer dan een aantal cellen) wordt weggehaald, is dan sprake van moord? Dit is in ieder geval een andere (morele) grens dan de juridische grens.

Ten tweede is het hebben van een moreel geweten geen garantie voor juist handelen. Iemand kan bewust zijn of haar geweten terzijde schuiven. Een advocaat vindt bijvoorbeeld oprecht dat je nooit iemand mag bedriegen maar doet dit - misschien door omstandigheden gedwongen - wel. Het morele geweten speelt op maar kon bepaald handelen toch niet voorkomen. 

Nu zijn er filosofen die stellen dat dit niet mogelijk is: als je toch iets doet waarvan je vindt dat het niet mag dan ben je oneerlijk naar jezelf. Je weet het pas echt als je hier ook naar handelt. 

Vraag
Wat vind jij? Kan iemand oprecht (!) zeggen dat diens geweten vindt dat stelen niet mag terwijl deze persoon in de praktijk toch steelt? Of moet je dan zeggen dat het geweten van de persoon eigenlijk vindt dat stelen wel mag (anders deed de persoon het immers niet).